„Wierzył w nieskończoną moc duszy ludzkiej, triumfującej nad wszelką przemocą zewnętrzną i nad wszelkim upadkiem wewnętrznym” – mówił o nim Władimir Sołowjow. A Julian Tuwim dodawał: „Genialna rura kanalizacyjna duszy rosyjskiej. Takiej oczyszczającej psychoanalizy nie przeszedł żaden naród”. 200 lat temu urodził się Fiodor Dostojewski, jeden z najwybitniejszych pisarzy wszech czasów, prekursor prozy psychologicznej, autor „Zbrodni i kary”, „Idioty”, „Biesów” czy „Braci Karamazow”. Pisarz, który badał psychiczną kondycję człowieka zderzonego z moralnym i politycznym nihilizmem. Portret pisarza przedstawia Przemysław Poznański.
„Jeszcze długo, jeszcze przez trzy ulice będę żył; oto przejadę tę, potem zostanie jeszcze ta, na której jest po prawej stronie piekarz… zanim jeszcze dojedziemy do piekarza!, dookoła lud, krzyk, hałas, dziesięć tysięcy par oczu… wszystko to trzeba znieść, a przede wszystkim tę myśl: oto ich jest dziesięć tysięcy, a nikogo z nich nie stracą, a mnie stracą!” („Idiota”). Jest 3 stycznia 1850 roku, albo – jak kto chce – 22 grudnia 1849 roku według kalendarza juliańskiego. Młody, 28-letni mężczyzna staje na placu apelowym Siemionowskiego w Petersburgu przed plutonem egzekucyjnym, skazany wcześniej przez Komisję Sądu Wojskowego na „karę śmierci przez rozstrzelanie”. Licznie zebrany tłum gapiów niecierpliwie czeka na tę chwilę, gdy oprócz wszechogarniającej plac bieli śniegu, korespondującej z bielą koszul skazańców, pojawi się też czerwień krwi.
Zbrodnia: udział w dyskusyjnej grupie literackiej młodych intelektualistów rosyjskich, założonej przez Michaiła Pietraszewskiego, a głoszącej antypaństwowe poglądy nazywane zapadniczestwem, a więc zapatrywaniem się na zachodnie trendy przy jednoczesnej krytyce carskiego samodzierżawia, oraz kulturalnego, społecznego i ekonomicznego zacofania Rosji.
Kara: w ostatniej chwili okazuje się mniej sroga. Wyprowadzenie skazańców przed lufy karabinów okazuje się bowiem li tylko okrutną inscenizacją. W ostatniej chwili kary śmierci zamienione zostają na wyroki katorgi. I tak autor podziwianych już przez krytykę „Biednych ludzi” i przyjętego znacznie chłodniej „Sobowtóra” uchodzi z życiem.
Wspomnienia z domu umarłych
Omsk to miasto na Nizinie Zachodniosyberyjskiej, przy ujściu rzeki Om do Irtyszu. To tutaj trafia Fiodor Dostojewski, by odbyć karę ośmiu lat więzienia, połączoną z karą ciężkich robót, ostatecznie skróconą o połowę. Wydane w latach 1960-1861 „Wspomnienia z domu umarłych” (Записки из мёртвого дома) staną się przejmującym, autobiografizującym zapisem tamtych dni, ale przede wszystkim galerią postaci, które potem powracać będą w twórczości pisarza, zakorzenione w owych traumatycznych doświadczeniach katorgi. „Było nas ze dwustu pięćdziesięciu – liczba prawie stała” – czytamy – „Jedni przychodzili, inni kończyli swój termin i odchodzili, jeszcze inni umierali. I kogóż tu nie było? Przypuszczam, że każda gubernia, każda strefa Rosji miała tu swoich przedstawicieli”.
Powieść ta, w formie nieoczywista, bo złożona raczej ze szkiców, ułożonych wszak w porządku chronologicznym, to konglomerat osobistych wrażeń narratora, psychologicznych charakterystyk poszczególnych bohaterów i filozoficznych refleksji. Głównym bohaterem książki, uznawanej powszechnie za fundament gatunku prozy psychologicznej, jest skazany na dziesięć lat za zabójstwo żony Aleksandr Pietrowicz Gorianczykow, który zresztą sam przyznaje się do zbrodni, a po odbyciu kary zostaje w Omsku, by zarabiać na życie korepetycjami. Stosując chwyt „odnalezionego pamiętnika” Dostojewski wprowadza nas w świat katorżników widziany oczami bohatera, wnikliwego obserwatora, notującego swoje wrażenia w „Scenach z Domu Umarłych”.
Wrażenia, które sam pisarz ujmie potem w jednym zdaniu zamieszczonym w liście do brata: „Ileż z owej katorgi wyniosłem ludowych typów, charakterów… Dość na całe tomy”. I rzeczywiście – krytycy wskazują na podobieństwa postaci ze „Wspomnień…” do bohaterów innych opowiadań i powieści – „Snu wujaszka”, „Notatek z podziemia”, „Zbrodni i kary” czy „Biesów”.
Notatki z podziemia
Fiodor Michajłowicz Dostojewski (Фёдор Миха́йлович Достоeвский) urodził się 30 października 1821 r. (11 listopada) w prawym skrzydle moskiewskiego Szpitala Maryjskiego dla Ubogich. Jego ojciec był lekarzem, ordynatorem szpitala wojskowego, matka, Maria Nieczajewa, córką kupca. Życie Dostojewskich poporządkowane było rygorom pracy ojca. Pobudka o szóstej, by ojciec zdążył na poranny obchód, w południe obiad, o dziewiątej wieczorem kolacja, po której następowała modlitwa, by zaraz potem dzieci mogły pójść spać. Ten rygor przydał się, gdy w 1834 r. bracia Fiodor i Michaił Dostojewscy wstąpili do szkoły z internatem w Moskwie – tu także wstawać trzeba było o szóstej, a po modlitwie i śniadaniu, aż do dziesiątej wieczorem, z przerwami na obiad i kolację, trwała nauka i powtarzanie lekcji.
Choć Fiodor Dostojewski chciał studiować literaturę, jego ojciec miał wobec syna inne plany. I tak przyszły autor „Biesów” zaczął studia w Petersburgu, w Głównej Szkoły Inżynierskiej. Wpisany na listę inżynierów, zdecydował się jednak krótko po ukończeniu nauki całkowicie poświęcić literaturze. Zaczął publikować i odnosić pierwsze literackie sukcesy, ale karierę przerwała zsyłka. Po katordze i późniejszym odbyciu służby wojskowej Dostojewski potrzebował de facto ponownego głośnego debiutu. Wtedy napisał „Wspomnienia z domu umarłych”, uznane jednogłośnie za arcydzieło i, po wcześniejszej krytyce „Sobowtóra”, ponownie przywracające pisarzowi należne miejsce w świecie literatury. Późniejsza podróż Dostojewskiego na zachód Europy poskutkowała powstaniem „Gracza” (Игрок), skupionego wokół nałogu hazardu, jakiemu pisarz oddał się w kasynach w Baden-Baden, Wiesbaden i Homburgu, ale przede wszystkim powieścią „Notatki z podziemia” (Записки из подполья).
Ta książka wyznaczyła nowy etap w rozwoju twórczości Dostojewskiego. To zapowiadająca idee egzystencjalizmu opowieść o kimś, kto odciął się od otoczenia, wchodząc do „podziemia” rozumianego tu na wiele sposobów. Chaotyczne wspomnienia zaciekłego, samotnego, bezimiennego narratora, emerytowanego urzędnika państwowego mieszkającego w Petersburgu, składają się ostatecznie na obraz wyalienowania, ale i poczucia wyższości nad innymi. „Ja jestem jeden, a oni wszyscy” – mówi (anty)bohater Dostojewskiego. Obraz „człowieka zbędnego”, był efektem wieloletnich rozmyślań Dostojewskiego i nie przestawał go ekscytować do końca życia – myśli zawarte w „Notatkach…” powrócą więc w kolejnych powieściach autora, począwszy od „Zbrodni i kary”.
Zbrodnia i kara
Gdy dziś, dwieście lat po narodzinach Dostojewskiego, wciąż mówimy z uznaniem o nim i jego twórczości, mamy najczęściej na myśli pięcioksiąg słynnych powieści: „Zbrodnia i kara” (Преступление и наказание), „Idiota”, „Biesy”, „Młodzik” i „Bracia Karamazow”. To pierwsza z tych powieści, raz po raz w rankingach uznawana za kryminał, i to najlepszy w dziejach literatury, zapisała się najsilniej w zbiorowej pamięci. To opowieść o próbie zmierzenia się bohatera z ideą nadczłowieka, któremu wszystko wolno, bo niezależnie od popełnionej zbrodni nie dosięgną go wyrzuty sumienia. I o porażce jaką ostatecznie ów bohater ponosi. Powieść rozpoczyna się „w początku lipca pod wieczór niezwykle upalnego dnia” (przekład: Czesław Jastrzębiec-Kozłowski). Student Rodion Raskolnikow, zmuszony do opuszczenia uniwersytetu z powodu braku pieniędzy, udaje się do mieszkania lichwiarki Alony Iwanowny, gdzie zamierza wprowadzić w czyn ideę zabójstwa, które – jego zdaniem – zmieni jego życie i uratuje jego siostrę przed koniecznością poślubienia „dobroczyńcy” Piotra Piotrowicza Łużyna. I rzeczywiście zabija staruszkę, lecz plan, jaki dojrzewał w jego głowie, od początku skazany jest na niepowodzenie. Nie tylko dlatego, że wskutek nieoczekiwanego splotu okoliczności Raskolnikow zabić musi też siostrę Alony,, lecz przede wszystkim dlatego, że idea „nadczłowieka” zawodzi. Poczucie winy i wykluczenia, jakie sam sobie zgotował, skłania bohatera do wzięcia na siebie odpowiedzialności za ten czyn i przyznania się do winy.
Idiota…
A co, gdyby opisać osobę de facto będącą przeciwieństwem Raskolnikow? Osobę czystą, i to nieskazitelnie, doskonałą, pozbawioną egoizmu, możliwie najbardziej odporną na ludzkie słabości? A co, gdyby stworzyć „Idiotę” (Идиот)? Dostojewski czyni to, kreując postać księcia Lwa Myszkina, „bożego głupca”, jurodiwego, „ubogiego” w Chrystusie, szczęśliwego, bezgranicznie szczerego, naiwnego. Przybywa on pewnego dnia do Petersburga po leczeniu w Szwajcarii i trafia do domu dalekiej krewnej, generałowej Jepanczyn. Ta wizyta, ale i wcześniejsze przypadkowe spotkanie w pociągu z niejakim Rogożynem, wplątują bohatera w skomplikowaną intrygę rozgrywającą się na pograniczu wielkich emocji, skupionych głównie wokół postaci Nastazji Filipowny, femme fatale zdającej się igrać z uczuciami otaczających ją mężczyzn. To jednak tylko zarys fabuły, która zdaje się być tu tylko pretekstem do stworzenia dzieła uduchowionego, mistycznego, oddanego bez reszty idei ukazania współczesnego wcielenia Chrystusa. Myszkin – „Książę Chrystus”, jak brzmiał pierwotnie tytuł powieści – to zatem postać niemożliwa. Niemożliwa w zachowaniu, w okazywanych emocjach, w okazywanych uczuciach. Postać budząca kontrowersje, skoro jej zachowanie tak bardzo odstaje od tego, co prezentują inni. Jest przy tym Myszkin epileptykiem, a więc osobą dotkniętą tą chorobą, która według niektórych teorii pozwala na przekraczanie granic tego, co materialne i zajrzenie za zasłonę tego co niematerialne, na kontakt z Bogiem i przynajmniej próbę zrozumienia idei ludzkiej egzystencji. Lecz nawet jeśli tak jest, to czy czyni to Myszkina kimś, kto potrafi zmienić świat? Wpłynąć na niego choćby poprzez fakt uratowania ludzi od zła?
…i inni
Tym co interesowało Dostojewskiego jako pisarza, było więc niewątpliwie eksplorowanie kondycji ludzkiej psychiki zarówno w kontekście egzystencji jako takiej, w tym egzystencji pozbawionej wiary, jak i psychiki człowieka zderzonego z konkretnymi historycznymi i politycznymi zdarzeniami. W „Młodziku” (Подросток) – powieści zrazu uznanej za nieudaną i krytykowanej za braki stylistyczne, dziś nazywanej często jedną z największych powieści Dostojewskiego – pisarz pokazuje negację przez młodych kultury rosyjskiej i przeciwstawienie jej kultury zachodniej czy europejskiej. W „Biesach” (Бесы), powieści antyutopijnej, rozprawia się autor z kolei z potencjalnymi katastroficznymi skutkami politycznego i moralnego nihilizmu, a więc nastrojów, które stawały się coraz bardziej popularne w Rosji w drugiej połowie XIX wieku. Akcja powieści rozgrywa się około roku 1870, w prowincjonalnym miasteczku, które staje się centralnym punktem próby rozpoczęcia rewolucji, zaaranżowanej przez Piotra Wierchowieńskiego – głównego spiskowca. „Bracia Karamazow” (Братья Карамазовы) to z kolei historia ojcobójstwa, w którą w różnym stopniu są zamieszani wszyscy synowie zamordowanego człowieka. A skoro mowa o prozie psychologicznej, to znowu – podobnie jak w „Zbrodni i karze” najważniejsze będzie dla autora skupienie się i tu na psychologicznych pobudkach bohaterów. Znowu – co dla pisarza charakterystyczne – w kontekście istnienia wolnej woli, Boga, ateizmu, zła, miłości.
„Dostojewski (…) przedstawił dwie choroby, jakie wyhodowała w człowieku rosyjskim jego brzydka historia, jego trudne życie: sadystyczne okrucieństwo zawiedzionego nihilisty i – przeciwieństwo, jakim jest masochizm istoty uciśnionej, zastraszonej, zdolnej cieszyć się swoim cierpieniem, nie bez napawania się nim jednak i pokazywania go i wszystkimi, i sobie” – pisał Maksym Gorki. Bo Dostojewski był niewatpliwie mistrzem w penetrowaniu tych najmroczniejszych zakamarków ludzkiej osobowości i ludzkich namiętności.
Można krytykować Dostojewskiego za jego słowianofilstwo, ideę wynoszącą kulturę Słowian ponad wpływy Zachodu, za poczwienniczestwo, czyli upatrywanie szczególnej roli cerkwi prawosławnej i w ogóle postrzeganie Rosji jako siły mającej zjednoczyć wszystkie narody Słowian. Wszystko to jednak nie umniejsza jego wpływu na literaturę światową, jego literackiego prekursorstwa kształtującego koleiny w jakich umiejscowiona została proza psychologiczna, jako gatunek literatury nastawiony na poszukiwanie zrozumienia procesów zachodzących w umysłach ludzi, a nie jedynie będących ich odwzorowaniem, przedstawianiem i ocenianiem motywów działania bohaterów. W tym i tych, którzy zdecydowali się iść drogą zła.
Fiodor Dostojewski zmarł na gruźlicę 28 stycznia 1881 roku, w wieku 60 lat. Wdowa po pisarzu odnotowała: „Oblicze zmarłego było spokojne i wydawało się, że nie umarł, a śpi i w tym śnie uśmiecha się do jakiejś poznanej w owej chwili „wielkiej prawdy”.
Fragmenty za:
Fiodor Dostojewski, Wspomnienia z domu umarłych
Przełożył Czesław Jastrzębiec-Kozłowski
Puls Publications Ltd, Londyn 1992
Zbrodnia i kara
Przełożył Czesław Jastrzębiec-Kozłowski
Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974
Idiota
Przełożyła Helena Grotowska
MG 2021
ISBN: 9788377797181
„He believed in the infinite power of the human soul, triumphing over all external violence and all internal collapse,” said Vladimir Solovyov. And Julian Tuwim added: “A brilliant sewer pipe of the Russian soul. No nation has undergone such a cleansing psychoanalysis”. 200 years ago, Fyodor Dostoyevsky was born, one of the greatest writers of all time, a precursor of psychological prose, author of „Crimes and Punishments”, „Idiot”, „Demons” and „The Karamazov Brothers”. A writer who researched the mental condition of a person confronted with moral and political nihilism. The portrait of the writer is presents Przemysław Poznański.
«Он верил в бесконечную силу человеческой души, торжествующую над всяким внешним насилием и над всяким внутренним падением» – сказал Владимир Соловьев. А Юлиан Тувим добавил: «Блестящая канализационная труба русской души. Такого очищающего психоанализа не проводила ни одна нация”. 200 лет назад родился Федор Достоевский, один из величайших писателей всех времен, предшественник психологической прозы, автор «Преступления и наказания», «Идиота», «Б есов» и «Братьев Карамазовых». Писатель, исследовавший психическое состояние человека, столкнувшегося с моральным и политическим нигилизмом. Портрет писателя представляет Пшемыслав Познанский.