Kenzaburō Ōe obnaża niedojrzałość swojego bohatera, jego niegotowość do zmierzenia się z dorosłością, w tym przyjęcia obowiązków wynikających z roli męża i ojca, rysując w ten sposób portret męskości pogrążonej w kryzysie. Ponadczasowy i uniwersalny. O „Osobistym doświadczeniu” pisze Przemysław Poznański.
Powieść Ōe powstała w 1964 roku i była tą, która utorowała pisarzowi drogę na światowe literackie salony, co ostatecznie poskutkowało przyznaniem mu trzydzieści lat później – i dokładnie trzy dekady temu – Literackiej Nagrody Nobla. Stało się tak może dlatego, że japoński pisarz (zmarł w 2023 roku) dokonał na potrzeby tej książki wiwisekcji własnych lęków, zdobył się na bolesną konfesję, wynosząc jednak owo czerpiące także z autobiografii tytułowe „osobiste doświadczenie”, na poziom doświadczenia szerszego, społecznego, tkanego z frustracji oraz niepokojów obecnych i aktualnych tak w czasach powstawania utworu, jak i dziś.
Chęć ucieczki
Bohaterem powieści (po raz pierwszy wydanej w Polsce przed dwoma laty w tłumaczeniu z języka oryginału, a nie z angielskiego) jest mężczyzna, którego od zawsze – z powodu postury – nazywano Ptakiem. Ma dwadzieścia siedem lat, jest nauczycielem w szkole przygotowawczej (do egzaminów na studia) i właśnie urodził mu się syn. Problem w tym, że dziecko cierpi na przepuklinę mózgową – jego głowa jest przez to nienaturalnie duża, a szansa na samodzielne życie w przyszłości wydaje się nikła. Taka diagnoza to szok, który obudzi w młodym ojcu najbardziej pierwotne instynkty, w tym chęć ucieczki – totalnej, bezwarunkowej.
To co dzieje się z Ptakiem, nie jest jednak przypadkowe. Autor już wcześniej bowiem, od pierwszej strony, obnaża przed nami, krok po kroku, emocjonalną niedojrzałość bohatera, życie wyobrażeniami, zagubienie między powinnościami dorosłego mężczyzny a pragnieniami wiecznego chłopca. Bohater powieści Ōe w lęku przed teściową, ale i przed własną niemocą, unika odwiedzin u żony leżącej w szpitalu w połogu, za to znajduje czas, by z przesadną atencją i niemal ostentacyjną uwagą wybierać mapy Afryki – lądu, który zawsze chciał zwiedzić. Przyczyny emocjonalnego stuporu, w jaki popada Ptak widząc w inkubatorze „monstrum”, wydają się w takiej sytuacji klarowne: dziecko z widoczną niepełnosprawnością i oczekująca uwagi, ale i wsparcia żona to przeszkoda nie do pokonania w planowaniu życia, jakie sobie wymarzył.
Wizerunkowa klęska
Autor „Osobistego doświadczenia” nie próbuje nawet przez chwilę zdobyć dla swojego bohatera sympatii u czytelników. Pokazuje go bowiem przede wszystkim jako mężczyznę słabego – i to pod każdym możliwym względem. Ptak zawędruje więc do przypadkowego lokalu z grami zręcznościowymi i siłowymi, by nieprowokowany przez nikogo rzucić samemu sobie wyzwanie i sromotnie przegrać. Osiągnięty wynik (na poziomie czterdziestolatka) sprawi, że mężczyzna stanie się szybko pośmiewiskiem przesiadujących w salonie nastolatków, przede wszystkim jednak po raz kolejny odczuje jak złudne było jego przekonanie o własnej mocy sprawczej.
Ta wizerunkowa klęska będzie zresztą niczym przy próbach zagłuszenia strachu w ramionach dawnej przyjaciółki Himiko (też zresztą uciekającej w przygodny seks po samobójczej śmierci męża), z którą obcowanie płciowe okaże się pasmem niepowodzeń spod znaku nawracającej impotencji, zagłuszanej, ale i zarazem potęgowanej litrami wypijanego przez bohatera alkoholu. Ōe użyje zresztą nie do końca jasno określonej seksualności bohatera jako jednego z głównych wyznaczników jego zagubienia, niemożności stawienia czoła życiowym problemom, miotania się między skrajnościami. Oziębłość wobec żony, powracający wstręt do „waginy i macicy”, a nawet aluzje ze strony niektórych bohaterów co do wypierania się przez Ptaka jego biseksualności, czy wręcz homoseksualności, staną się budulcem postaci emocjonalnie rozdartej, szukającej rozwiązania w zachowaniach egocentrycznych.
Przeczytaj także:
Punkt bez odwrotu
Próba odrzucenia niespodziewanego ciężaru, wyrwania się ze zbyt mocno krępujących go więzów doprowadzi powieściowego dwudziestosiedmiolatka do punktu, po przekroczeniu którego nie ma już odwrotu. Czy go przekroczy? Cała szamotanina Ptaka, jego wypieranie prawdy, a nawet usilna próba szafowania życiem dziecka i zrzucania przy tym na innych odpowiedzialności za los niemowlęcia, prowadzi go do popadnięcia w całkowitą degrengoladę (czego preludium może być zwymiotowanie w klasie podczas lekcji). Ale intensywność przygniatających bohatera emocji równie dobrze może zmusić go w ostateczności do opamiętania.
Ōe rozstrzyga tę kwestię – może nawet zbyt jednoznacznie – choć z drugiej strony podsuwa nam też inny trop, wykraczający poza uwarunkowania powieści realistycznej. „Za każdym razem, gdy człowiek staje na rozdrożu życia i śmierci, ma przed sobą dwa wszechświaty: ten, w którym umiera (…) oraz ten, w którym żyje nadal (…)” – powie w pewnej chwili Himiko. Całkiem możliwe więc, że jakiejkolwiek decyzji nie podejmie Ptak w naszej opowieści, to w innej, do odgałęzienia się której miało tu prawo dojść wszak nie raz, podejmie on decyzję odmienną – z pewnego punktu widzenia gorszą, z innego lepszą.
Zaskakujący moment przełomu
Targający bohaterem kompleks Piotrusia Pana wykorzysta też zresztą Kenzaburō Ōe – prywatnie aktywista ruchu antynuklearnego – do wyśmiania decyzyjnej impotencji Japońskiej Rady przeciwko Broni Jądrowej i Wodorowej, popierającej (choć niejednogłośnie) sowieckie próby atomowe. Nie zmienia to jednak faktu, że „Osobiste doświadczenie” to powieść intymna, skupiona przede wszystkim na skrajnej odmianie kryzysu męskości, wzmaganego choćby – choć nie tylko – swego rodzaju męską odmianą poporodowego szoku, biorącego swe źródło w nieprzygotowaniu do roli ojca.
Kryzys męskości, widoczny w postawie Ptaka, powtórzony zresztą w epizodycznym wątku przeżywającego „drugą młodość” Dełczewa, nauczyciela z Bułgarii, to kliniczny wręcz opis przerażenia nagłą dorosłością. Przerażenia, które u Ptaka wyraża się też choćby tym, że podczas snu mimowolnie przyjmuje pozycję embrionalną – by jeszcze przez chwilę, choćby nieświadomie, pozostać chłopcem, którego nie dotyczy straszny świat ludzi emocjonalnie dojrzałych. Z tego punktu widzenia „Osobiste doświadczenie” to opowieść o każdym z nas. O tym powtarzalnym, a przecież zwykle zaskakującym nas momencie przełomu, granicy między dzieciństwem a chwilą, gdy wreszcie trzeba wziąć odpowiedzialność. Za siebie i za innych.
Kenzaburō Ōe, Osobiste doświadczenie (個人的な体験)
Przełożył Dariusz Latoś
Państwo Instytut Wydawniczy, Warszawa 13 października 2022
ISBN: 9788381964395
A portrait of masculinity in crisis | Kenzaburō Ōe exposes the immaturity of his hero, his unreadiness to face adulthood, including accepting the responsibilities of the role of a husband and father, thus drawing a portrait of masculinity in crisis. Timeless and universal. „A Personal Matter” is reviewed by Przemysław Poznański.