Żeby zdobyć niezależność finansową, udawał chorego, był aktorem i kolejarzem. Przede wszystkim jednak był pisarzem, autorem „Chłopów”, „Ziemi obiecanej”, „Komediantki”. 155 lat temu urodził się laureat Literackiej Nagrody Nobla, Władysław Stanisław Reymont.
Reymont otrzymał Nobla nie za całokształt twórczości (jak dzieje się to najczęściej), ale „za swoją wielką narodową epopeję, ‘Chłopi’”. Zaszczyt przyszedł późno – zaledwie rok po przyznaniu tego wyróżnienia pisarz zmarł. Był zbyt schorowany, by wziąć udział w bankiecie, nie wygłosił więc – jak choćby wcześniej Sienkiewicz – oficjalnej przemowy. Dlatego to ówczesny przewodniczący Komitetu Noblowskiego, Per Hallström, przygotował krytycznoliteracki esej, w którym podsumowuje wartość epopei jaka są „Chłopi”. „To polskie dzieło wyobraźni ma swój początek w powieści naturalistycznej, zwłaszcza z puntu widzenia formy, którą gatunek ów otrzymał od Zoli” – pisał.
Władysław Reymont, a właściwie Stanisław Władysław Rejment, urodził się 7 maja 1867 roku w Kobielach Wielkich, w rodzinie organisty. Taki zawód rodzice szykowali też dla syna, ale odmówił. Ukończył Warszawską Szkołę Niedzielno-Rzemieślniczą, uczył się zawodu krawieckiego i nawet został czeladnikiem.
Aktor wędrowny, niskiej rangi funkcjonariusz
Często jednak zmieniał zawody i zainteresowania. W latach 1884-1888 był aktorem w wędrownych grupach teatralnych, potem – dzięki protekcji ojca – znalazł zatrudnienie jako niskiej rangi funkcjonariusz Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. Jednocześnie cały czas pisał – najpierw wiersze, potem także prozę.
13 lipca 1900 Reymont uległ wypadkowi kolejowemu. Trafił do szpitala z dwoma złamanymi żebrami, ale w raporcie lekarskim napisano, że pisarz ma 12 złamanych żeber oraz „inne kontuzje ciała i nie wiadomo, czy będzie nadal zdolny do pracy umysłowej”. Ta nieprawdziwa notka, sporządzona przez dra Jana Rocha Rauma pozwoliła pisarzowi otrzymać odszkodowanie w wysokości 38 500 rubli, co pomogło mu zdobyć finansową niezależność.
Reymont był przed 1914 rokiem członkiem Ligi Narodowej, międzyzaborowej organizacji politycznej, działającej w latach 1893-1928, będącej ośrodkiem dyspozycyjnym ruchu narodowo-demokratycznego. W odpowiedzi na deklarację wodza naczelnego wojsk rosyjskich, wielkiego księcia Mikołaja Romanowa w której pisał on m.in.: „Niechaj się zatrą granice, rozcinające na części Naród Polski. Niechaj Naród Polski połączy się w jedno ciało pod berłem Cesarza Rosyjskiego”, pisarz podpisał telegram dziękczynny, głoszący m.in., że „krew synów Polski, przelana łącznie z krwią synów Rosyi w walce ze wspólnym wrogiem, stanie się największą rękojmią nowego życia w pokoju i przyjaźni dwóch narodów słowiańskich”.
Nie tylko „Chłopi”
Choć otrzymał Literacką Nagrodę Nobla za „Chłopów”, był też autorem choćby „Ziemi obiecanej”. Przedstawił w niej różne warstwy społeczne oraz zbiorowości ludzkie, a za tło wybrał dynamicznie rozwijającą się Łódź. Akcja powieści toczy się w latach osiemdziesiątych XIX w. i opowiada o mechanizmie „robienia pieniędzy” przez jej trzech bohaterów, z których jeden jest Polakiem (Karol Borowiecki), drugi Niemcem (Max Baum), trzeci zaś Żydem (Moryc Welt). Różnice pochodzenia i obyczajów nie dzielą ich, wręcz przeciwnie – wykorzystują je dla skutecznego działania i wygrywania z konkurencją. Razem zakładają fabrykę, łączy ich wspólny interes, wspólne poczucie, że należą do grupy Lodzermenschów.
Niezwykłą powieścią w dorobku pisarza jest „Bunt” – jego ostatnia opublikowana książka, połączenie baśni i antyutopii, opowiada o buncie zwierząt przeciwko człowiekowi. Powstanie rozpoczyna się od głoszenia szczytnych haseł o równości, sprawiedliwości i budowaniu powszechnego szczęścia, a w rzeczywistości kończy się krwawą rzezią i zagładą. Powieść była parabolą terroru i wprost odnosiła się do doświadczeń rewolucji październikowej. Z powodów ideologicznych w PRL powieść była zakazana i z tego powodu do dziś pozostaje w zasadzie zapomniana. Pierwsze powojenne wydanie ukazało się dopiero w 2004 roku.
„Potężny hymn do życia”
13 listopada 1924 przyszła ze Sztokholmu wiadomość o prestiżowym literackim wyróżnieniu. Pisarz nie mógł go odebrać. „Okropne! Nagroda Nobla, pieniądze, sława wszechświatowa i człowiek, który bez zmęczenia wielkiego nie potrafi się rozebrać. To istna ironia życia, urągliwa i prawdziwie szatańska” – pisał Reymont z goryczą do konsula polskiego w Szwecji.
Nie było więc mowy noblowskiej. Był za to esej przewodniczącego Komitetu Noblowskiego, Pera Hallströma: „Chłopi” – ta epicka powieść charakteryzuje się artyzmem tak wspaniałym, że można przewidzieć jej trwałą wartość i znaczenie, nie tylko w literaturze polskiej, ale w całym obszarze twórczego pisania, któremu nadano tu znaczący i monumentalny kształt – pisał Hallström. I dalej: „Chłopów” w ostatecznej formie, w jakiej ich mamy, trudno byłoby sobie wyobrazić bez tego, czego Reymont nauczył się z prac Zoli – bezkompromisowego weryzmu w opisie społeczności i harmonijnego współdziałania natury i ludzkiego życia. Niemniej jednak „Chłopi”, zamiast okazać się powieścią naturalistyczną, przybrali epickie proporcje”.
Według przewodniczącego Komitetu Noblowskiego epickość dzieła Reymonta oznacza jego kompletność i harmonię, choć różne epizody mogą być obciążone cierpieniem i walką. Jednak „wszystkie elementy walk i niepokojów są stopniowo wygładzane, jak fale, które walczą ze sobą, lecz nigdy nie sięgają spokojnego horyzontu”. Reymont potrafił oddać błysk heroizmu w prozie, która ze względu na tematykę nie dostarczyła mu heroicznych postaci.
„Bohaterstwo można znaleźć tylko w ich pierwotnie silnym, głębokim przywiązaniu do ziemi, która daje i zabiera ich życie oraz nadaje ich walce i miłości coś z wielkości sił natury” – pisał Per Hallström. Jego zdaniem genialność powieści polega też na kompozycji dzieła w formie cyklu pór roku. A to dlatego, że jesień, zima, wiosna i lato, podane w symfonicznie zrównoważonych częściach, budują swoim kontrastem i harmonią potężny hymn do życia.
Przewodniczący Komitetu Noblowskiego podsumowywał: „Ta epicka powieść charakteryzuje się artyzmem tak wspaniałym, tak potężnym, że możemy przewidzieć jej trwałą wartość i znaczenie, nie tylko w literaturze polskiej, ale w całym obszarze twórczego pisania, któremu nadano tu znaczący i monumentalny kształt”*.
„Chłopi” to pisana specyficznym, potoczystym językiem, z wykorzystaniem elementów gwarowych, opowieść z życia społeczności wsi Lipce, wyznaczanego rytmem przyrody oraz związanymi z tym zajęciami i pracami na roli, a także zwyczajami i obrzędami. To także obraz przemian społeczno-ekonomicznych na wsi i związanych z tym sporów. W to tło wpleciona jest główna oś akcji powieści, którą jest romans młodej, urodziwej i namiętnej Jagny – żony bogatego gospodarza Macieja Boryny, z jego synem Antkiem oraz postawy społeczności chłopskiej wobec tego zdarzenia. Po śmierci Macieja Boryny (który stał na czele buntu chłopów wobec dworu), Jagna zostaje napiętnowana i wypędzona przez społeczność wiejską i ulega obłędowi, zaś pogodzony z losem Antek przejmuje gospodarstwo ojca.
Władysław Reymont zmarł 5 grudnia 1925 w swoim mieszkaniu przy ul. Górnośląskiej 16 w Warszawie. 6 grudnia jego ciało uroczyście przeniesiono do katedry św. Jana, gdzie trumna została wystawiona na widok publiczny. 9 grudnia pisarz został pochowany w alei zasłużonych na cmentarzu Stare Powązki, a jego serce wmurowano w filarze kościoła św. Krzyża.
*Cały tekst eseju (po angielsku) znajdziecie na Genius.com. Esej ukazał się w „Nobel Lectures, Literature 1901-1967”, Editor Horst Frenz, Elsevier Publishing Company, Amsterdam, 1969
______________________
To gain financial independence, he pretended to be sick, was an actor and railwayman. Above all, however, he was a writer, the author of „Chłopi” (The Peasants), „Ziemia obiecana” (The Promised Land), „Bunt” (The Revolt) and „Komediantka” (The Deceiver). 155 years ago, the laureate of the Nobel Prize for Literature, Władysław Stanisław Reymont, was born.